 Słownik filozoficzny
Przedstawiam pojęcia filozoficzne, z którymi się „spotkałem” nie studiując filozofii. Ich znajomość może okazać się przydatna. W celu ich łatwiejszego zrozumienia i zapamiętania „zaopatrzyłem” niektóre z nich w przykłady.
Agnostycyzm – w filozofii oznacza całkowite lub częściowe negowanie możliwości poznania obiektywnego świata (rzeczywistości) . Na ogół wiąże się z subiektywnym idealizmem (Hume, Kant, pozytywiści);
Agnostyk – wyznawca agnostycyzmu. Agnostykiem określił się były prezydent Aleksander Kwaśniewski przedstawiając się w ten sposób wyborcom jako ten, który nie jest ani wierzącym ani niewierzącym w istnienie Boga. Skoro nie ma żadnych dowodów na Jego istnienie lub nieistnienie, a wyborcy mogą być wierzący albo nie wierzący to pogląd ten idealnie pasuje do pragmatycznego polityka.
Altruizm – postawa wyrażająca się w bezinteresownej trosce o dobro innych ludzi, w postępowaniu nie kierującym się własnym interesem, przeciwieństwo egoizmu. Altruista nie musi kierować się tą postawą zawsze i wszędzie. Są osoby poświęcające swój czas i majątek dla chorych dzieci z domów dziecka, ale w pracy dbające o własną wygodę kosztem innych. Czy nie są altruistami?
Amoralizm – pogląd etyczny negujący obowiązywanie jakichkolwiek norm i nakazów moralnych oraz słuszność oceny czynów ze względu na ich wartość moralną. Większość osób ukrywa dzisiaj ten pogląd z racji jego powszechnej nieakceptowalności. Swoboda jego głoszenia istnieje zapewne jedynie wewnątrz grup przestępczych.
Anamneza – u Platona proces przypominania sobie wrodzonej wiedzy. Nie ma dzisiaj żadnych naukowych przesłanek do stwierdzenia możliwości posiadania jakiejkolwiek wiedzy po urodzeniu mimo, że z pewnością człowiek nie jest „niezapisaną tablicą”.
Antropomorfizm – przypisywanie tworom przyrody ludzkich cech psychicznych i wrażeń zmysłowych. Jest bardzo powszechny w literaturze. Jedynie wyznawcy religii wschodnich traktują to za rzeczywistość. Niektóre filozofie racjonalistyczne zachodu rozważały taką możliwość.
Antropologia – nauka wyjaśniająca wszechstronnie biologiczną stronę natury człowieka, tj. jego stanowiska w świecie istot żywych, pochodzenie oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne. Antropologia filozoficzna: ta część filozofii, która zajmuje się ogólną refleksją o człowieku. dziedzina filozoficznych rozważań nad miejscem człowieka w rzeczywistości społ. – hist. oraz społ. współżyciem i współdziałaniem ludzi; Marksistowska antropologia oparta jest na materializmie.
Antynomia – Sprzeczność między dwoma twierdzeniami, które się wydają równie uzasadnione. Spotykamy się z tym zjawiskiem nader często. Słuchając naukowych lub paranaukowych wywodów na jakiś temat stronników wzajemnie przeciwstawnych poglądów dochodzimy do wniosku, że paradoksalnie obie strony mają rację. Przeczą temu jednak przeciwstawne wnioski. Świadczy to o braku dogłębnej wiedzy w tym temacie jednej ze stron i naszej.
A posteriori – sąd, który swą prawomocność opiera na doświadczeniu (Kant)
Aposterioryzm (empiryzm metodologiczny) pogląd, przeciwstawny aprioryzmowi w/g którego poznanie jest zależne od poprzedzającego je doświadczenia i w nim tylko znajduje uzasadnienie. Przedstawiciele: Bacon, Mill i filozofia marksistowska.
A priori – sąd, który swą prawomocność opiera wyłącznie na rozumie, będąc przy tym niezależny od wszelkiego doświadczenia (Kant).
Byt – kategoria filozoficzna oznaczająca to, co istnieje. W filozofii materialistycznej „byt” tożsamy jest z pojęciem „materia”. Rozróżnia się byt przyrodniczy i społeczny.
Deizm – kierunek filozoficzno-teologiczny odrzucający bezpośrednie kierownictwo światem przez Boga uważanego jedynie za Stwórcę i Prawodawcę; doktryna uznająca, że Bóg istnieje jedynie jako bezosobowa praprzyczyna świata; odtąd nie ingeruje w jego rozwój i świat pozostawiony jest działaniu praw przyrody.
Determinizm – pogląd w/g którego każde zjawisko (zdarzenie) jest jednoznacznie i nieuchronnie wyznaczone przez ogół warunków w jakich występuje; twierdzenie, że wszelkie zjawiska podlegają ogólnym prawom rozwoju; determinizm łączy się z materializmem; na stanowisku d. stoi f. marksistowska; nauka o prawidłowym, koniecznym powiązaniu wszystkich zdarzeń i zjawisk, o ich przyczynowym uwarunkowaniu. Może występować w różnych formach: – mitologiczno-religijnej: tłumaczy się uwarunkowania zjawisk przyczynami pozamaterialnymi, pochodzenie np. od bóstwa; mechanistyczny – wysuwający koncepcję jednoznacznego zdeterminowania zjawisk i negujący obiektywny charakter przypadku; dialektyczny – koncepcja wszechzwiązku zjawisk, niejednoznacznego uwarunkowania ich przebiegu, względności przypadku i konieczności.
Dialektyka – 1. w staroż. – sztuka dyskutowania, zwłaszcza umiejętność dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przez przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika 2. średniowiecze – inna nazwa logik 3. w filoz. nowożytnej od czasów Hegla – teoria rzeczywistości i metoda jej poznawania polegająca na rozpatrywaniu zjawisk w powiązaniu ruchu i rozwoju; przeciwieństwo metafizyki.
Dogmat – w religii niepodważalna zasada wiary obowiązująca wszystkich wiernych. W sensie ścisłym pojęcie używane tylko w teologii chrześcijańskiej. Oznacza naukę wiary zawartą w Objawieniu, której poprawna interpretacja jest ściśle określana przez Kościół. Obecnie, ze względu na rozbicie chrześcijaństwa, poszczególne odłamy i kościoły różnią się w ustalonych dogmatach, jak również w rozumieniu funkcji dogmatu w nauce wiary.
Dogmatyzm – bezkrytyczne przyjmowanie pewnych poglądów, uznawanie ich za prawdy ostateczne jedynie na zasadzie autorytetu lub wiary;
Dualizm – stanowisko w filozofii przyjmujące za osnowę dwa odrębne elementy: materię i ducha. W stanowisku tym wyraża się próba kompromisu między stanowiskiem idealistycznym a materialistycznym.
Egoizm – głoszony przez Epikura, postawa wyrażająca się postępowaniem mającym na celu realizację własnego dobra.
Egzystencjalizm – współczesny kier. filoz. w/g którego przedmiotem badań filoz. są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie „lęku i beznadziejności istnienia” (pesymizm); niejednolity prąd we współczesnej filozofii (M.Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre i in.). Podejmuje analizę indywidualnego istnienia ludzkiego jako właściwego przedmiotu filozofii. Opisuje istnienie człowieka jako niezdeterminowane żadną ogólną „naturą ludzką”, akcentuje więc przydatność istnienia, wolność absolutną, która jest ciężarem dla człowieka i uniemożliwia racjonalny wybór dróg postępowania; podkreśla stan samotności i opuszczenia, nicość otaczającą człowieka, przeżycie trwogi wobec nicości i wolności. niemożność ustalenia racjonalnego sensu życia, a zarazem bezwzględną odpowiedzialność człowieka za czyny i życie. Niektórzy stronnicy e. łączą go z katolickim poglądem na świat (np. G. Marcel).
Eklektyzm – łączenie w jedną, często niespójną całość różnych teorii, poglądów, tez i pojęć filoz.
Empiriokrytycyzm – pozytywistyczny kier. z XIX przez XX w. stworzony przez E. Macha w/g którego cała rzeczywistość jest zespołem psychofiz. wrażeń ludzkich; w konsekwencji przedstawiciele e. dochodzili do subiektywnego idealizmu; kierunek w filozofii, wg którego podstawowym prawem poznania jest „ekonomia myślenia” (to jest prawdziwe, co zostało sformułowane najprościej i najjaśniej). Odrzuca takie kategorie, jak: przyczynowość, materia itp. Uważa, że świat jest zbiorem neutralnych elementów.
Empiryzm – datujący się od starożytności kier. w teorii poznania, który głosi, że źródłem poznania jest doświadczenie: zmysłowe; doświadczenia za jedyne źródło poznania. W tym sensie na gruncie e. stoi wszelki materializm, w szczególności marksizm. Rozpatruje on doświadczenie jako bezpośredni kontakt z materialną rzeczywistością, od którego zaczyna się wszelkie poznanie. Idealizm subiektywny również głosi e., ujmuje jednak doświadczenie jako całokształt doznań psychicznych naszego „Ja”.
Epikureizm – stworzona przez Epikura filoz. życia szczęśliwego (jak tożsamego z życiem moralnym) w/g której przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a jego warunkiem wystarczającym jest brak cierpień (ataraksję).
Epistemologia – w ogólnym znaczeniu teoria poznania w ścisłym znaczeniu teoria wiedzy naukowej.
Eschatologia – w dogmatyce religijnej i teologii chrześcijańskiej – nauka o „rzeczach ostatecznych”, takich jak losy pośmiertne człowieka, sąd ostateczny, niebo i piekło.
Estetyka – 1. nauka o pięknie zajmująca się badaniem wartości artystycznych oraz ocen artystycznych dociekająca przyczyn ich kształtowania się oraz ustalająca kryteria tych wartości i ocen. 2. Ogólna teoria sztuki badająca treści i formy dzieł artystycznych.
Etologia – u S. Milla nauka o „tworzeniu się charakteru”; współcześnie określenie etyki opisowo wyjaśniającej.
Etyka – 1. Ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społ. lub konkretny ich system. 2. Nauka o moralności ustalająca dyrektywy moralnego postępowania – w aspekcie normatywnym, podejmująca opis, analizę i wyjaśnienie rzeczywiście istniejącej moralności.
ETYKA OPISOWA – zajmuje się opisem istniejących poglądów moralnych, norm, zasad, funkcjonujących wzorców moralnych, stara się wyjaśnić ich pochodzenie i charakter (socjologia moralności), bada motywy ludzkich działań, skłonności moralne (psychologia moralności),ustala i wyjaśnia pojęcia etyczne, struktury systemów etycznych (metaetyka).
ETYKA NORMATYWNA – jest nie tyle nauką o moralności, ile raczej nauką moralności. Uczy jak należy postępować, ustala zasady postępowania ludzkiego zasługujące na aprobatę społeczną, określa wartości najwyższe i obowiązki ludzi wobec jednostki, grup społecznych, narodu i społeczeństwa w ogóle. E. normatywna podobnie jak opisowa jest uwarunkowana społecznie, przede wszystkim klasowo. Na gruncie marksizmu nie ma ostrych granic między tymi działami etyki. Moralność.
ETYKA NIEZALEŻNA – zespół określonych wartości, które rzekomo zachowują swój walor dla wszystkich ludzi, niezależnie od ich poglądów na sprawy istnienia czy nieistnienia świata nadprzyrodzonego, niezależnie od ich światopoglądu.
Eudajmonizm – pogląd w etyce w/g którego najważniejszą wartością i celem oraz motywem postępowania ludzi powinno być szczęście osobiste lub społeczne.
Ewolucjonizm – pogląd, zgodnie z którym zjawiska i procesy ulegają ciągłym zmianom i przeobrażeniom. E. biologiczny (K. Darwin), socjologiczny (H. Spencer). Zgodnie z tym poglądem świat zmienia się w sposób jednokierunkowy i nieodwracalny.
Fatalizm – wiara w przeznaczenie, przekonanie, że wszystko w świecie jest rezultatem działalności sił nadprzyrodzonych lub ich odwiecznego wyroku; konsekwencją fatalizmu jest bierność, pozbawienie możliwości wpływu człowieka na rzeczywistość i własny los.
Fenomenalizm – pogląd w/g którego poznaniu są dostępne tylko zjawiska, istota rzeczy zaś jest niepoznawalna; przeciwstawia się realistycznej koncepcji wiedzy i poznania.
Fideizm – każda doktryna filozoficzna, światopogląd, teoria, która otwarcie lub w sposób zamaskowany stawia wyżej wiarę niż naukę, ogranicza zasięg naukowego poznania na rzecz wiary i objawienia.
Finalizm – pogląd dopatrujący się celowości w przyrodzie w rozwoju świata, w porządku praw naturalnych, w szczególności pogląd w/g którego rozwój rzeczywistości przyrodniczej i społecznej zmierza do realizacji jakiegoś ostatecznego celu (Platon, Arystoteles).
Hedonizm – doktryna etyczna w/g której przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i głównym motywem postępowania ludzi; stworzony przez cyrenaików, podjęty przez epikurejczyków następnie przez filozofów odrodzenia i oświecenia, przekształcony w utylitaryzm.
Hilemorfizm – bronił jedności ludzkiej natury i przeciwstawiał się rozrywaniu duszy i ciała, dualistycznemu rozumieniu człowieka.
Humanizm – postawa intelektualna i moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości moralnych.
Idealizm – przeciwstawny materializmowi kierunek filozoficzny głoszący pierwotność ducha (idea, myśl, świadomość) w stosunku do materii (byt, substancja, rzecz). W ontologii idealizm wyraża się w tezie, że przyczyną wszelkiego bytu jest duch myśl (świadomość), zaś materia jest bądź stworzona (np. w/g filoz. chrześ.), bądź w ogóle nie istnieje. Są dwa rodzaje: obiektywny (metafizyczny) oraz subiektywny (teriopoznawczy).
Idealizm obiektywny – kier. w/g którego pierwiastek idealny istnieje w świecie obiektywnie, samoistnie i niezależnie; przedstawiciele: Platon, Hegel i Leibniz.
Idealizm subiektywny – kier. w/g którego rzeczywistość jest treścią świadomości (konstrukcją myślową, zespołem wrażeń) podmiotu (umysłu) poznającego. Przedstawiciele: Hume, Bergson.
Ideologia – termin o wielu znaczeniach. Ogólnie: system określonych poglądów, idei, pojęć, m.in. politycznych, prawnych, moralnych, kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich bytu społecznego. W społeczeństwach klasowych i. mają charakter, klasowy – są uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych klas i grup społecznych.. Służy przekształceniu, utrwaleniu, bądź obaleniu określonych stosunków społecznych.
Iluminizm – pogląd teoriopoznawczy głoszony przez kier. fioloz.-relig. w/g którego źródłem poznania jest oświecenie umysłu przez Boga (Augustyn).
Imperatyw kategoryczny – bezwarunkowy nakaz moralny; formalny, powszechnie ważne prawo, którego człowiek powinien przestrzegać, by spełnić „Ogólnoludzką powinność”, norma moralnego postępowania.
Intelektualizm – pogląd przypisujący intelektowi podstawowe, a nawet wyłączne znaczenie w procesie poznania i pomijający lub negujący rolę praktyki w działalności praktyki poznawczej człowieka.
Intuicjonizm subiektywno-idealistyczny kierunek filozoficzny w teorii poznania, zaprzeczający możliwości poznania świata przy pomocy zmysłów, rozumu, działalności, praktycznej. Za jedyne źródło poznania uważa intuicję pojmowaną jako szczególną zdolność do wewnętrznego oglądu, stan natchnienia, właściwość „podświadomości”, dzięki której człowiek może rzekomo poznać prawdę. Główni przedstawiciele: Bergson, Schelling.
Irracjonalizm – przeciwstawny racjonalizmowi skrajnie idealistyczny pogląd w/g którego istnieje wiedza nie dająca się słownie sformułować lub sprawdzić; odrzuca metody doświadczenia obiektywnego i dedukcji, stosowane w naukach, głosi zaś
potrzebę poznania pozarozumowego (mistycznego), nie dającego się sprawdzać ani
przekazywać innym; przeciwstawia naukowemu poznaniu – intuicję, instynkt, nieuświadomione biologiczne popędy itp.; łączy się zazwyczaj z indeterminizmem.
Konwekcjonalizm – kier. w/g którego twierdzenia i teorie nauk są konwekcjami przyjętymi ze względu na ekonomię myślenia wygodę.
Krytycyzm – postawa umysłowa, przeciwstawna dogmatyzmowi, postulująca kontrolę prawdziwości i zasadności twierdzeń przed ich uznaniem; stanowisko Kanta w/g którego teoria poznania musi wyprzedzać inne dociekania filoz.
Liberalizm – przekonanie, że wolna i nieskrępowana działalność jednostek jest motorem społ. postępu, którego całością rządzi zasada autoregulacji, przynosząca ogólną pomyślność w wyniku starć i kompromisów interesów jednostkowych.
Logika – dyscyplina obejmująca logikę formalną, semantykę i symptatykę, naukę o istocie prawdy i fałszu, teorię różnych typów rozumowań (zwłaszcza dowodzenia, wnioskowania, wyjaśniania i uzasadniania), pewne zagadnienia techniki pracy umysłowej, metodologii nauk i erystyki.
Marksizm – stworzony przez Marksa i Engelsa, rozwinięty przez Lenina system poglądów filozoficznych, ekonom. i społ. – polit. stanowiący podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii międzynarodowego rewolucyjnego ruchu robotniczego zawiera ideowy program walki z kapitalizmem.
Materia – podstawowe pojęcie filozofii materialistycznej. W filozofii marksistowskiej: „materia to obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych” – W.I.Lenin.
Materializm – kier. filoz. wychodzący z założenia, że swej natury jest materialny, że materia jest pierwotna a świadomość wtórna przy czym istotną cechą materii jest jej rozciągłość w przestrzeni w czasie i związany z tym ruch; na podstawowe pytanie filozofii dotyczące stosunku myślenia do bytu odpowiada: u podstaw świata leży materia, świat ze swej istoty jest materialny i wieczny; świadomość, idee, pojęcia – wtórne. Przechodził różne etapy rozwoju. Materializm naiwny, mechanistyczny, dialektyczny
Materialiści: Atomiści: Demokryt, Arystoteles, Stoicy, epikurejczycy, Hobbes, Hegel, Feuerbah, Marks.
Metafizyka – dyscyplina filoz. nauka o pierwszych zasadach bytu, teoria bytu, ontologia, ujmowanie rzeczywistości, przeciwstawne dialektyce; pple-interchange-newline”> (gr. meta – poza, nad i physica od physis – natura). 1) a – rozważania z zakresu ontologii obejmujące przekonanie o samodzielnym istnieniu bytów niematerialnych oraz teorię tych bytów; b – wszelkie rozważania na temat bytów i właściwości znajdujących się poza możliwościami naturalnego (naukowego) poznania. 2) nienaukowa metoda ujmowania zjawisk przyrody i społeczeństwa, polegająca na traktowaniu ich jako odosobnionych, wzajemnie od siebie izolowanych i niezmiennych – a więc metoda przeciwstawna dialektyce.
Metody poznania – dot. sposobu poznania prawdy:
~ sensualizm – przy pomocy zmysłów,
~ relatywizm – nie ma prawdy powszechnej,
~ praktycyzm – prawda jednego człowieka ma wyższość nad prawą drugiego o tyle tylko o ile jest bardziej użyteczna praktycznie,
~ konwekcjonalizm – pewne prawdy uchodzą za powszechne i jest to wynikiem umowy.
Mistycyzm – pogląd filoz. real. uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej za pomocą ekstazy ze światem nadnaturalnym np. z bóstwem.
Monikeizm – cechą tej nauki była teza o istnieniu przed wiekami światłości i ciemności. Światłość to Bóg i od niego pochodzi to co dobre: powietrze, światło, woda; Ciemność to Szatan, czyli zło.; daje ogień, noc, wiatr i dym. Między nimi nastąpiła wojna dobrych i złych pierwiastków. Doprowadziło to do tego, że świat jest rozdarty.
Monizm – pogląd w ontologii w/g którego natura wszelkiego bytu jest jednorodna; rozróżnia się monizm materialistyczny przyjmowany przez f. marksistowską lub spirytualistyczny; stanowisko filozoficzne przyjmujące za osnowę świata jeden rodzaj substancji (materia – m. materialistyczny, duch – m. idealistyczny).
Moralność – pojęcie wieloznaczne: a) ogół przyjętych w danej klasie społecznej czy społeczeństwie norm, zasad, oceny ludzkiego postępowania (w tym sensie pojęcie „moralność” pokrywa się z. pojęciem „etyka normatywna”); b) w sensie wartościującym oznacza aprobatę jakiegoś człowieka, czynu lub zdarzenia (np. moralny, tj. dobry, porządny itp.); c) w znaczeniu neutralnym pojęcia „moralność” używa się wtedy, kiedy nie wyraża się ani pochwały, ani potępienia, lecz mówi się o elementach składowych m.
Nacjonalizm – przeciwieństwo internacjonalizmu – postawa społeczno-polityczna i ideologia postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażana w bezkrytycznym stosunku do niego, żądająca specjalnego uznania. Skrajna postać n. – szowinizm: postawa wrogości i nietolerancji wobec innych narodów.
Naturalizm – stanowisko dążące do wyjaśnienia rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczące ogół zjawisk działaniem praw przyrody; jedna z głównych form przejawienia się stanowiska materialistycznego wchodzi w skład ewolucjonizmu.
Nauka – forma świadomości społecznej i działalności człowieka zmierzająca w sposób metodyczny i zamierzony do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości. Obejmuje proces badania i jego wyniki w postaci systemu wiedzy wyrażonego za pomocą praw i teorii oraz społeczny system organizacji badań. Podstawowe fazy badania naukowego: gromadzenie faktów, opis, klasyfikacja, uogólnienie i określenie wzajemnych i koniecznych związków oraz wyrażenia ich w postaci hipotez, praw i teorii.
Nominalizm – jedno z głównych stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemu; neguje istnienie realnych odpowiedników pojęć ogólnych (cech, relacji, praw nauki) uznając istnienie jedynie przedmiotów konkretnych.
Obiektywizm – postawa umysłu zwrócona ku światu zew. i przekonanie, że rzeczy zew. są nam dane bezpośrednio niż wew., przeciwstawiał się subiektywnej postawie mistyków i agustynistów.
Ontologia – teoria bytu, dział zajmujący się badaniem charakteru i struktury rzeczywistości; tradycyjnie nauka o bycie, prowadząca dociekania nad naturą wszystkiego cokolwiek istnieje; dział filozofii traktujący o bycie jako takim (teoria bytu) często utożsamiany z metafizyką, niekiedy uważany tylko za jej fragment, dotyczący samego pojęcia bytu.
Oportunizm – a) ugodowość, odstępstwo od zasad na rzecz doraźnych korzyści, przystosowanie się do sprzyjających w danej chwili okoliczności; b) w ruchu robotniczym kierunek ulegający burżuazji, podporządkowujący klasowe interesy proletariatu interesom burżuazji; jego przejawem politycznym jest reformizm, a teoretycznym i ideologicznym – rewizjonizm.
Panteizm – pogląd filoz.relig. utożsamiający Boga z przyrodą przeciwstawny tej zmowie (Spinoza).
Perfekcjonizm – stanowisko etyczne przyjmujące doskonałość osobistą za najwyższe dobro moralne a dążenie do jej osiągnięcia za wyznacznik moralnego postępowania; wiąże się z rygoryzmem moralnym.
Personalizm – koncepcje przyjmujące za punkt wyjścia problematykę osobowości; termin oznaczający wszelkie kierunki filozoficzne absolutyzujące autonomię osoby ludzkiej wobec uwarunkowań materialnych i społecznych. Większość personalistów wychodzi z założeń filozofii idealistycznej. Personalizm chrześcijański (głównymi przedstawicielami są J. Maritain i E. Mounier) pojmuje jednostkę jako twór boski, obdarzony duszą nieśmiertelną, a zbawienie uważa za najważniejszy cel życia człowieka.
Pluralizm – pogląd przeciwstawny monizmowi w/g którego w rzeczywistości lub w poznaniu istnieje wiele różnych, niezależnych od siebie podstawowych elementów – substancji zasad, czynników, sił itp.; przyjmuje możliwość istnienia wielu niezależnych od siebie światów.
Pozytywizm – postulował uprawnianie poznania nauk, tj. opartego na faktach doświadczenia oczyszczenie wiedzy z wszelkiej metafizyki, negację wartości poznawczej ocen i norm program jedności metodologicznej nauk. (Spenser i Conte i Mill).
Pragmatyzm – współczesny kierunek filozoficzny. Główni przedstawiciele W. James, J. Dewey. Głosi m.in., że prawdziwe jest nie to, co zgodne z obiektywną rzeczywistością, lecz to, co użyteczne; prawdę ujmuje z pozycji subiektywizmu i absolutnego relatywizmu.
Racjonalizm – 1. Przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz okoliczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu. 2. kier. filoz. – przeciwstawny empiryzmowi – upatrujący w rozumie głównie źródło poznania i kryterium jego wartości (prawdy) oraz przyjmujący istnienie poznania niezależnego od doświadczenia i możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy; główni przedst. Platon, Spinoza, Leibniz, Kant.
Reifikacja – przemienienie, przeistoczenie, uprzedmiotowienie ludzkich dążeń, idei i aktywności człowieka za pośrednictwem pracy w coś konkretnego, obiektywnego: materializacja. W drugim, negatywnym sensie: tego typu urzeczowienie działań ludzkich, które prowadzi do zagubienia człowieka w świecie rzeczy, utratę jego podmiotowości, bierne podporządkowanie się układom rzeczowym. W popularnym sensie termin ten używany jest dla charakterystyki burżuazyjnej cywilizacji konsumpcyjnej, pogoni za pieniądzem i posiadaniem.
Realizm – pojęciowy jedno z gł. stanowisk w tzw. sporze o uniwersalia, przeciwstawne nominalizmowi; uznaje realne istnienie odpowiedników pojęć ogólnych zwanych uniwersaliami.
Realiści – Platon, św. Augustyn, Alzelm i Comte.
Relatywizm – pogląd głoszący, iż wszelkie poznanie jest względne. W etyce pogląd, że wszelkie oceny moralne są względne i subiektywne.
Relatywizm – pogląd w/g którego wszelkie wartości i wszelkie poznanie są względne; jest przeciwieństwem absolutyzmu; W etyce pogląd, że wszelkie oceny moralne są względne i subiektywne.
Rygoryzm moralny – stanowisko w etyce uznające wypełnienie obowiązku za jedyny cel słusznego moralnie postępowania (Kant); surowe bezwzględne wypełnianie norm moralnych.
Sceptycyzm – stanowisko, odrzucająca możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s. teoriopoznawczy); s. metodologiczny postuluje krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu. W myśl tego stanowiska zarówno każda teza, jak i jej negacja są jednakowo niepewne. S. metodologiczny przeciwstawia się wszelkim autorytetom i formom dogmatyzmu.
Sceptycy Pirron, Tymon, Arezylaos, Karneades, Lakides, Szkot, Bacon, Pascal.
Scjentyzm – pogląd związany z empiryzmem, pozytywizmem i przyrodniczym materializmem, w/g którego prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości można tylko uzyskać przez poznanie nauk tj oparte na konkretnych osiągnięciach poszczególnych dyscyplin naukowych.
Sensualizm – pogląd w/g którego źródłem poznania wiedzy są wrażenia zmysłowe, rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości (materializm), bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość, idealizm subiektywny; przedstaw. Hume, emiriokrytycy
Spirytualizm – idealistyczny kierunek filozoficzny głoszący, że ciała są tylko objawami dusz, a świat został stworzony przez Boga.
Stoicyzm – 1. doktryna zwł. etyczna, staroż. szkoły stoików; głoszącej w filoz. przyrody materializm, w etyce – życie zgodne z rozumem i opanowaniem namiętności, rozwijającej logikę zdań 2. postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju wew. i hartu ducha, opanowania w trudnych sytuacjach życiowych.
Synkretyzm – łączenie w jedno (nie spójną) całość różnych często sprzecznych poglądów religijnych, filoz., społ., i inne.
Świadomość społeczna – historycznie uwarunkowany całokształt istniejących poglądów, idei i treści życia duchowego określonego społeczeństwa. Ś. s. ma różne formy np. nauka, religia, sztuka, moralność, filozofia.
Światopogląd – zespół ogólnych przekonań dot. natury świata, społ., miejsca człowieka w świecie jego zadań w społ. i sensu życia, wyznaczający postawy i działania ludzi; system poglądów, pojęć i wyobrażeń o otaczającym świecie jako całości. W szerokim znaczeniu ś. zawiera w sobie całokształt wszystkich poglądów na świat, na zjawiska przyrody i społeczeństwa: poglądy filozoficzne, społeczno-polityczne, etyczne, estetyczne, przyrodnicze itd. Zasadniczy element każdego ś. stanowią poglądy filozoficzne.
Teleologia (finalizm) – stanowisko, wg którego w przyrodzie wszystkie zjawiska, procesy, rzeczy są wynikiem celowego urządzenia. Wszystko zdąża do celu właściwego, jakim jest doskonałość formy oraz do celu ostatecznego, którym jest Bóg.
Teocentryzm – pogląd uznający Boga (RELIGIĘ) za najwyższą wartość czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa.
Tomizm – kier. filoz. stworzony przez Tomasza z Akwinu, który przystosował do potrzeb teologii chrześcijańskiej filozofię Arystotelesa; 1879 – uznany za oficjalną doktrynę kat. kościoła; współczesna odmiana neotomizm jest kierunkiem dominującym w teologii i filozofii katolickiej. Najważniejszymi własnościami tomizmu są: dualizm Boga i świata, hilemorfizm, obiektywizm, empiryzm, uniwersalizm, realizm, intelektualizm, czyli pierwszeństwo intelektu w poznaniu i działaniu.
Uniwersalizm – całokształt postaw i poglądów uznających zasadę dominacji całości nad częściami; przeciwieństwo indywidualizmu.
Utylitaryzm – pogląd w etyce XVIII – XIX w. wg którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej liczby ludzi; przedstawiciele: Bentham, J.S. Mill
Woluntaryzm – stanowisko w/g którego głównym czynnikiem poznania i istotą bytu jest wola; a) w filozofii idealistyczny kierunek przyjmujący wolę za główny czynnik poznania lub nawet osnowy bytu; głosi wszechmoc woli ludzkiej niezależnie od obiektywnych praw przyrody i społeczeństwa; b) w psychologii kierunek upatrujący w aktach woli podstawowe procesy psychiczne, wyjaśniające wszelkie pozostałe zjawiska życia wewnętrznego człowieka.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
